Metody badawcze stanowią podstawowy element każdego procesu badawczego, ponieważ określają sposób zbierania i analizy danych. Wybór odpowiedniej metody jest kluczowy dla uzyskania wiarygodnych wyników i zależy od charakteru badanego problemu. Istnieją różne podejścia metodologiczne, które można podzielić na metody jakościowe i ilościowe. Metody jakościowe koncentrują się na dogłębnym zrozumieniu zjawisk poprzez analizę ich kontekstu, natomiast metody ilościowe pozwalają na mierzenie zależności między zmiennymi i często opierają się na analizie statystycznej. Niektóre badania wykorzystują podejście mieszane, łącząc elementy obu metod w celu uzyskania pełniejszego obrazu badanego zagadnienia.
Techniki badawcze to konkretne sposoby zbierania danych, które są dostosowane do wybranej metody. W badaniach jakościowych często stosuje się wywiady pogłębione, obserwację uczestniczącą oraz analizę treści. Wywiady pozwalają na uzyskanie szczegółowych informacji o opiniach i doświadczeniach badanych osób, natomiast obserwacja uczestnicząca umożliwia analizę zachowań w ich naturalnym środowisku. Analiza treści jest stosowana w przypadku badania dokumentów, nagrań czy innych materiałów tekstowych, co pozwala na identyfikację schematów i powtarzających się motywów. W badaniach ilościowych podstawowymi technikami są ankiety, eksperymenty oraz analiza danych statystycznych. Ankiety pozwalają na zebranie dużej ilości informacji w krótkim czasie, a eksperymenty umożliwiają badanie zależności przyczynowo-skutkowych między zmiennymi. Analiza danych statystycznych jest stosowana w celu identyfikacji trendów, zależności i wzorców, które mogą mieć znaczenie dla badanego problemu.
Narzędzia badawcze to konkretne instrumenty wykorzystywane w procesie zbierania danych, takie jak kwestionariusze, testy, kamery, dyktafony czy oprogramowanie analityczne. W przypadku badań ilościowych często stosuje się standaryzowane kwestionariusze, które pozwalają na porównywanie wyników między różnymi grupami respondentów. W eksperymentach badacze korzystają z narzędzi umożliwiających precyzyjne pomiary, takich jak czujniki, aparatura laboratoryjna czy systemy rejestrujące zmienne. W badaniach jakościowych popularne są narzędzia do nagrywania dźwięku i obrazu, które pozwalają na późniejszą szczegółową analizę zgromadzonych danych. Oprogramowanie analityczne, takie jak programy do analizy statystycznej czy systemy wspomagające analizę treści, znacząco ułatwia interpretację wyników i prezentację danych.
Każda metoda, technika i narzędzie badawcze powinny być odpowiednio dobrane do specyfiki badanego zagadnienia oraz dostępnych zasobów. Ważnym aspektem jest także rzetelność i trafność stosowanych metod, co oznacza, że muszą one zapewniać wiarygodne i powtarzalne wyniki. Rzetelność odnosi się do stabilności pomiarów i ich zgodności z rzeczywistością, natomiast trafność oznacza, że stosowane metody rzeczywiście mierzą to, co powinny. Proces badawczy wymaga także uwzględnienia kwestii etycznych, takich jak poufność danych, dobrowolność udziału respondentów oraz transparentność przeprowadzonych analiz.
Ostateczny sukces badań naukowych zależy od właściwego doboru metod, technik i narzędzi badawczych. Dzięki ich odpowiedniemu zastosowaniu możliwe jest uzyskanie rzetelnych wyników, które mogą przyczynić się do rozwoju wiedzy i praktyki w danej dziedzinie. Badania naukowe, niezależnie od wybranej metodologii, powinny być przeprowadzane w sposób systematyczny, logiczny i zgodny z zasadami naukowymi, co gwarantuje ich wysoką wartość poznawczą oraz praktyczną.
Należy wybrać odpowiednie metody pracy, techniki i narzędzia badawcze, aby osiągnąć wyznaczone cele.
Metody badawcze to, według M. Łobockiego (1982, s. 115), „ogólne, niewystarczająco szczegółowe sposoby dochodzenia do uzasadnionych i sprawdzonych twierdzeń o zjawiskach i procesach dydaktyczno-wychowawczych”.
Według W. Okonia (1975, s. 167) „metoda (gr. methodos – sposób, sposób badania), to systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób składają się czynności umysłowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonym porządku.” [1]
Według T. Pilcha (1971, s. 79) „metoda to zbiór czynności i procedur mających na celu poznanie określonego przedmiotu; to pewien rodzaj działania, które podejmujemy, aby zdobyć interesujące nas dane”.
Według A. Kamińskiego (za: Wroczyński; Pilch 1974, s. 52) metody badawcze to „zespół teoretycznie uzasadnionych procedur koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej mówiąc całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”.
Z metodami badawczymi ściśle związane są techniki badawcze, które według M. Łobockiego (1982, s. 115) są „bardziej szczegółowymi sposobami przeprowadzenia zamierzonych badań”.
Według T. Pilcha (1971, s. 79) technika badawcza to „określone kroki stosowane w celu uzyskania pożądanych danych”.
Wszystkie techniki badawcze są realizowane za pomocą narzędzi badawczych. Z. Skorny (1984, s. 228) definiuje narzędzie badawcze jako „środek pomocniczy używany do zbierania materiałów empirycznych przydatnych do rozwiązania podjętego problemu badawczego. Funkcję tę może pełnić przyrząd, aparat lub inne urządzenie służące do uzyskiwania, rejestrowania lub mierzenia danego zjawiska”.
Pilch (1995, s. 182) definiuje narzędzie badawcze jako „przedmiot używany do realizacji wybranej techniki badawczej”.
Podczas badania autor wykorzystał następujące metody: kwestionariusz.
Według Pilcha (1995, s. 186) kwestionariusz to „technika zbierania informacji polegająca na samodzielnym wypełnianiu przez respondenta specjalnych kwestionariuszy, zazwyczaj o wysokim stopniu standaryzacji pytań, w obecności lub bez obecności ankietera”.
Pytania ankietowe są zawsze konkretne, zamknięte i pojedyncze. Najczęściej są zamknięte i mają tzw. kafeterię, czyli zestaw wszystkich możliwych odpowiedzi. Dlatego zazwyczaj dotyczą wąskiej kwestii lub szerszego problemu podzielonego na kilka szczegółowych zagadnień.
Kafeterie bywają zamknięte, półotwarte i łączone.
- Zamknięta kafeteria to ograniczony zestaw możliwych odpowiedzi, poza który respondent nie może wyjść, ale wybiera tylko spośród możliwości zawartych w tym zestawie.
- Kafeterią półotwartą nazywamy zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, który zawiera jedną pozycję oznaczoną zwykle słowem „inne”, co pozwala na przedstawienie własnej odpowiedzi.
- Kafeteria koniunkcyjna pozwala wybrać odpowiedzi z kilku możliwych i stworzyć ich hierarchię.
[1] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975, s. 167.